Урбана регенерација на пограничните градови во Македонија

Вовед во урбана обнова

Урбаната обнова е понова гранка на архитектурата. За прв пат беше потврдена со Атинската повелба во 1931 година, потврдувајќи ја заштитата на амбиентот на градот (Vanista Lazarevic E. 1999). Овој процес е познат под неколку термини кои денес често се користат во урбаното планирање – ревитализација, регенерација, реконструкција, рехабилитација и ремоделирање. Урбаната регенерација е метод/процес на обнова и заживување на постоечките физички структури во градот преку просторни, архитектонско-урбанистички и културни интервенции чиј императив е благосостојбата на градот и неговите жители.

Во текот на изминатите години, фокусот на меѓународните организации и држави беше ставен на постигнување одржлив развој на градовите. Според Јан Гел одржливоста е обемен концепт и има значајна демократска димензија. Треба да се стави акцент на различните групи во општеството (градот) и да се обезбедат еднакви можности за нивно учество во градскиот живот (Gehl, 2018). Поради проблемите во економијата, во малите градови треба да се даде приоритет на решавањето на одржливоста. За еден град да биде одржлив, тој мора да има колаборативно планирање кое ќе вклучува учесници од локалната власт, граѓанското општество, приватниот бизнис и жителите. Исто така, одржливите градски насоки се особено фокусирани на регенерацијата како едно од најпрактичните решенија (Vanista Lazarevic E. 2003).

Пограничните градови во Република Северна Македонија се соочуваат со голем број нерешени проблеми: економски (престанок со работа на средни претпријатија, недоволен развој на претприемништвото, намалување на работните места, што резултира со намален локален буџет на општините), демографски (миграција на населението во државата и иселување од државата), социокултурни (опаѓање на општествените односи и културните вредности), просторно-урбани (физичко намалување на градовите и недостаток на инфраструктурни потреби на градовите) и еколошки (стагнација во развојот на зачувувањето на природата и природните ресурси, зголемено загадување на природата). Поради овие проблеми со кои се соочуваат малите градови во државата и неможноста за нивно правилно функционирање и одржување, неопходно е да се донесе концепт и да се спроведат мерки и насоки за урбана регенерација.

Примери за успешна урбана регенерација на два европски погранични града – Рубе (Roubaix) во Франција и Билбао (Bilbao) во Шпанија, и нивните спроведени мерки, се основа за креирање на нови стратегии и мерки во пограничните градови во РСМ за нивна рехабилитација во одржливи центри. Овој труд ќе ги анализира, класифицира и оцени мерките што се спроведуваат во конкретните градови. Секоја мерка се анализира одделно со цел да се идентификува основниот метод за решавање проблеми и да се примени на нови стратегии и акциони планови за одржлива урбана регенерација на пограничните градови во РСМ, секој со свои специфики и карактеристики.

Билбао

Методологија на истражување

Методологијата на истражување се состои од анализа на студија на случај на градовите кои се предмет на студијата. Студиите и анализите на случајот опфаќаат градови кои имаат позитивни и успешно спроведени мерки за урбана регенерација – Билбао и Рубе, кои преку нивната компаративна анализа и синтеза ќе овозможат идентификација на клучните области на дејствување, но и градови во кои тие мерки треба да се применат. За сеопфатен преглед на моменталната состојба во градовите на РСМ, се проучува примарна литература и планска документација. Споредбата меѓу мерките што ги спроведуваат градовите на ЕУ и градовите во Македонија каде што треба да се спроведат е направена преку критичка анализа и проучување на секундарна литература. Очекуваните резултати од истражувањето треба да покажат и да одговорат на можностите, начините и опсегот на успешните политики спроведени во европските градови – Билбао и Рубе, за одржлива урбана регенерација во пограничните градови во РСМ.

Градски проблеми и спроведени мерки – Билбао и Рубе

Градот Билбао (сл. 1) е пограничен град во северна Шпанија, со население од 345.821 жители. Градот излегува на Атлантскиот Океан во Бискејскиот Залив, во близина на границата со Република Франција. Низ историјата, градот доживеал две фази на индустријализација – првата била во втората половина на 19 век, карактеризирана со брз раст на населението, бродоградба, изградба на железници и ископување метална руда. Од 1936 до 1939 година, Шпанија беше во граѓанска војна што предизвика широко распространето уништување во градот и значително намалување на ресурсите и населението. Втората фаза на индустријализација се појави во средината на 20 век, 1950 година и се карактеризира со брза миграција на имигранти во градот, брзо и непланирано проширување на градот и на предградијата и развој на тешката индустрија (Moura F. 2018). Овој индустриски развој трае до почетокот на 70-тите. Шпанија, во средината на 1970-тите, доживува општа економска криза која трае до 1990 година. Економската криза предизвика општа стагнација на градот, 14 % раселување на населението, деиндустријализација и затворање на работни места.

Слика 1: Билбао

Процесот на регенерација на Билбао беше сложен, повеќеслоен и вклучуваше широк спектар на актери и интереси. Политичките лидери на градско, приградско и регионално ниво ја сфатија важноста на структурните промени во државата кои беа во тек во раните 1980-ти (Rodriguez, 2001). Ова признание и итноста на вонредната состојба во Билбао и околните области предизвикаа дебати за најдобрите стратегии и активности за иницирање на закрепнувањето на градот. Интеракцијата на политичките актери на сите нивоа на власта и заемниот политички консензус за потребата од акција доведе до појава на силна стратегија за регенерација и бројни стратешки планови (Plöger Ј, 2008).

Градот Рубе (сл. 2) е пограничен, индустриски град во североисточна Франција на границата со Белгија со високоразвиена текстилна и металуршка индустрија. Градот има население од 96.073 жители и е на 15 километри од центарот на Лил, воспоставениот регионален главен град. Во втората половина на 19 век, Рубе доживеа индустриска револуција, проследена со висок економски раст и пораст на населението. Типичен за текстилните градови, овој град содржи и голем број посебни фабрики опкружени со густи станови и тесна градска улична мрежа и морфологија. Првата светска војна и депресијата на 20 век ја погодија француската индустрија толку силно што во седумдесеттите години на минатиот век почна да се распаѓа пред странската конкуренција, заедно со другите тешки индустрии во регионот. За разлика од другите француски градови, каде често се појавуваа проблеми во периферните станбени области, Рубе страдаше од таканаречениот „Внатрешен колапс на градот“. Недостигот на нови инвестиции, затворањето на фабриките и колапсот на бизнисите во градот го направија градот Рубе познат како „најлошиот град во Франција“ (Colomb C, 2006).

Слика 2: Рубе

Поради бројните проблеми со кои се соочува градот во релативно долг временски период, од клучно значење беше да се преземат мерки за урбана регенерација што е можно побрзо. Во 1994 година, Градскиот совет и градоначалникот смислија стратегија и проекти со кои приоритет беше централното градско подрачје на градот кое нуди големи можности и предности за лесна регенерација. Важно е да се напомене дека целокупната урбана регенерација мораше да се гледа од регионална гледна точка и важност, така што градот Рубе беше поврзан со околните општини и градови во спроведувањето на проектите за регенерација. Стратегијата опфати 5 области на дејствување (таб. 1), фокусирајќи се главно на зајакнување на економијата и зголемување на населението и на посетителите.

Табела 1: Области на дејствување и мерки за урбана регенерација на Билбао и Рубе

Слика 3 и 4 – Урбана регенерација на областа Амезола во Билбао, од индустриска зона во станбена зона

Резултати од спроведените мерки за урбана регенерација во Билбао и Рубе

За спроведување на мерките за урбана регенерација на Билбао, формирани се две агенции: „Agencia Bilbao-Metropoli 30“ и „Sociedad Bilbao Ría 2000“, кои интегрираат, координираат и преземаат активности во областа на урбаното планирање, транспортот и животната средина и покриваат централни и регионални области. Постигнатите резултати може да се класифицираат во неколку области: (таб. 2)

Табела 2: Резултати постигнати од мерките за урбана регенерација на Билбао и Рубе

Слика 5 – Пренамена на стар индустриски објект во културен центар во Рубе

Слика 6 – Реконструкција на јавниот простор во Рубе

Преглед на урбаните проблеми на пограничните градови во РСМ – Крива Паланка и Дојран

Градовите во РСМ се соочуваат со голем број проблеми и предизвици. Најдрастичните промени во овој период се малите погранични градови во државата, каде што има пад на населението, економско растројство, миграција на населението, урбана стагнација и сл. Во посттранзицискиот период, со новите политички и економски системи во државата, многу градови ги доживеаја овие промени. Економска миграција на населението има во два правци: кон Скопје и кон градовите на европските земји.

Крива Паланка – Општина Крива Паланка се наоѓа во североисточниот дел на РСМ на границата со Република Бугарија. Според SWOT-анализа за Крива Паланка, слабости се: незавршени плански документи, немање градежно земјиште, застарени урбанистички планови, ниска јавна свест, незавршени имотни права, одлив на општински кадар, слаба финансиска моќ на населението, неразвиен сектор за услуги, лоша комуникациска инфраструктура итн. Карактеристичен проблем е иселување на млади работоспособни луѓе кои директно заминуваат во странство. Намалувањето на наталитетот е евидентно и во градот и во селата. Главната причина што секој граѓанин ја посочува е немањето работа и нискиот животен стандард.

Дојран – Втор карактеристичен пример е Општината Дојран која по географска локација и климатски карактеристики е сосема различна од Крива Паланка, но со исти проблеми од економски и социјален аспект. Општина Дојран се наоѓа во јужниот дел на РСМ, на македонско-грчката граница. Поради еколошката катастрофа на Дојранското Езеро во 1990-тите, дојде до значително намалување на стопанските активности на подрачјето на Општината, што резултираше со процес на иселување. Сега проблемот во однос на животната средина и количината на вода во езерото е решен, но урбаната стагнација и падот на Општината и градот се главни слабости во сите области на работењето на градот. Слабости постојат и во областа на социјалниот статус на населението преку: намалување на бројот на студенти, слаба техничка опременост на јавните институции, немање социјални институции, нефункционалност на основните културни и образовни објекти. Зголемувањето на туризмот на локално ниво е некоординирано со другите активности на општината и со другите соседни општини.

Дефинирање на области за спроведување мерки

Од анализата на спроведените мерки и од добиените резултати по области во градовите Билбао и Рубе, идентификувани се клучните елементи кои ќе се применат во стратегијата за урбана регенерација и акционите планови на градовите Крива Паланка (сл. 7) и Дојран (сл. 8):

• Економско реструктуирање:

1. Нови лесни индустрии базирани на поранешни индустриски локални капацитети (портокалово)

2. Програми за обука и вработување на работното место за локалното население

3. Даночно ослободување на локалните бизниси за поттикнување на малите бизниси

4. Финансирање на централната власт и јавно-приватни партнерства и економски и финансиските програми на Фондот на ЕУ

• Урбана регенерација:

1. Планирање во областа на урбанистичкото планирање преку модели на финансиски зголемувања во вредноста на земјиштето со промена на употребата на земјиштето. Планирање и изградба на атрактивни и безбедни јавните простори (жолто)

2. Заштита на животната средина и зголемување на урбаното зеленило (зелено)

3. Проширување и изградба на нова инфраструктура за јавен превоз што ќе овозможи ефикасен и евтин градски, меѓуградски и локален јавен превоз (бело)

4. Изградба на нови станови со поволни финансиски услови за купување и поддршка при реновирање на приватни објекти (сино)

• Развој на културна дејност и туризам:

1. Обезбедување можности и поддршка од централната и од локалната власт за нови културни и креативни активности на локално ниво и развој на локални културни центри кои овозможуваат раст на услужните дејности и нови вработувања, особено за младите (виолетово)

2. Планирање на нови туристички дестинации во локалното и регионалното подрачје поврзани со културната активност и локалните природни ресурси (темножолто).

Слика 7 – Развојни насоки за Крива Паланка

        

Слика 8 – Развојни насоки за Дојран

Мерки за урбана регенерација

Главните фактори за спроведување и реализација на мерките за урбана регенерација се:

1. Одредено временско ограничување.

2. Формирање на стручни тела за спроведување координирање на активностите на централната и локалната власт и поддршка од институциите и од фондовите на ЕУ.

3. Сите мерки во трите области на дејствување треба да се спроведуваат паралелно и концентрирано бидејќи мерките се меѓусебно поврзани и само со интегриран пристап на имплементација ќе се постигне новиот економски и социјален раст на градовите, поединечно и регионално.

Со усвојување на стратегии и акциони планови кои ги содржат суштинските елементи на мерките и нивно спроведување очекуваните резултати ќе бидат: (таб. 3)

Табела 3: Очекувани резултати за урбана регенерација на Крива Паланка и Дојран

Градовите кои беа предмет на анализа, поради нивните успешно спроведени мерки за урбана регенерација – Билбао и Рубе, по големина и географски карактеристики не се совпаѓаат со градовите во РСМ – Крива Паланка и Дојран. Сепак, нивната успешно применета методологија послужи како модел за новиот концепт на регенерација на градовите во РСМ. Спроведувањето на овие мерки ќе обезбеди основа за формирање на нови микроевро области во кои Крива Паланка и Дојран ќе станат одржливи центри.

Автор: м-р Дамјан БАЛКОСКИ, дипл. инж. арх.

Библиографија

Colomb C. (2006), “Case Study of ROUBAIX, LILLE (France)” in “MAKING CONNECTIONS: Transforming People and Places in Europe”, URBED

Gehl J. (2018), “Cities for People”, Magor Skopje, Skopje LEAP of Dojran Municipality, (2012), Municipality of Dojran

Moura F. (2018), “Deindustrialization and Urban regeneration – The case of Bilbao”, Instituto Superior Técnico

Plöger J, (2008), Bilbao City Report

Rodríguez A., Martínez E. and Guenaga G. (2001), “Uneven Redevelopment – New Urban Policies and SocioSpatial Fragmentation in Metropolitan Bilbao”, European Urban and Regional Studies 8, 2, 161- 178.

Strategy for Local Development of the Municipality of Kriva Palanka 2015-20, (2015), Municipality of Kriva Palanka

Vanista Lazarevic Eva (1999), “Urban reconstruction”, Zdruzbina Andrejevic, Belgrade

Vanista Lazarevic Eva (2003), “Renewal of cities in the new millennium”, Classic map studios, Belgrade